พระธาตุดอยจอมทอง ศาสนาสถานที่สำคัญของวัดพระธาตุดอยจอมทอง ตั้งอยู่ตำบลเวียง อำเภอเมืองเชียงราย จังหวัดเชียงราย เป็นหนึ่งในวัดพระธาตุ 9 จอมของจังหวัดเชียงราย ถือเป็นพระธาตุศักดิ์สิทธิ์ของเมืองเชียงราย ความสำคัญ พระธาตุดอยจอมทอง (หรือวัดพระธาตุดอยตอง ตามสำเนียงคนเชียงราย) เป็นวัดที่เก่าแก่ ถือเป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิของเมือง ปรากฏตำนานที่แสดงความสำคัญของพื้นที่ในฐานะพระธาตุศักดิ์สิทธิ์จาก ตำนานพระเจ้าเลียบโลก ฉบับวัดพระเกิด อำเภอเมือง จังหวัดน่าน จารเมื่อ จ.ศ.1268 (พ.ศ.2449) ผูก 8 หน้า ว่า
“หน้า 9 ก็มือลูบหัวได้เกศาธาตุเส้น 1 หื้อแก่อรหันต์ตาแลพญาอโสกหื้อแก่ลัวะผู้ชื่อขุนแสงทองอันเป็นเจ้าเมืองแล้วก็เอาใส่ไว้ในบอกไม้ซางแล้วใส่อูบคำ 7 กำมือไส่เข้าของในอูบคำขุนลัวะแสนทองขุดอุโมงค์เล็กร้อยวา แล้วเอาอูบธาตุใส่กลางเอาเข้าของใส่ล้าน 7 แสนพระญาอินทร์ใส่ยนต์จักก์ผัดไว้ท่ำประตูกล้ำวันออก ห้วยอัน 1 หากขึ้นมือพายต่อหน้าแลพระเจ้าก็สั่งอรหันตาแลพญาอโสกว่า กูตถาคตนิพพานแล้วจุ่งเอาธาตุดูกแขนกล้ำขวากูมาไว้ที่นี้เทอะว่าอั้นแล้ว ก็สระเด็จไปเถิงเมืองเชียงรายที่นั้นขึ้นไปสู่หัวดอยแล้วก็ลงมาสู่แม่น้ำก็อาบน้ำแม่กุกกุฏนที คือว่าแม่น้ำกกแล้ว เมื่อนั้นยังมีชีม่านร้ายผู้ 1 คือนักบวชม่านร้ายผู้ 1 มันเมาเป็นบ้าย่อมเอาค้อนตีคนทั้งหลายสิบปีครอบยอมเอาดาบฟันคนละ
หน้า 10 คนแลที่หั้นแลพระพุทธเจ้ากล่าวว่าซีม่านผู้ร้ายนักสันนี้ซาวาอั้นชีม่านก็เอาดาบมาจักฟันพระเจ้า พระเจ้ากล่าวว่ามึงบ่รู้จักกูรือ มันว่ากูบ่รู้แลว่าอั้น พระพุทธเจ้าก็ยื่นมือซ้ายไปแลกล่าวว่ามึงจักฟันก็จุ่งจักฟันดูทราว่าอั้น ซีม่านก็ยกดาบจักฟันมือพระเจ้าลวดเกิดกลายเป็นดอกบัวคำหั้นแล ซีม่านก็ฟันแท้ ดาบมันกลายเป็นแผ่นคำทังแท่ง พระพุทธเจ้าจิ่งกะทำปาฏิหาริย์ซีม่านหันอัสสจันย์อันนั้นมันจิ่งรู้ว่าเป็นพระเจ้าก็จิ่งแก้ผ้าสังฆาฏิผืนร้ายนั้นเสียแล้วมาไหว้พระพุทธเจ้าขอบวช พระพุทธเจ้าก็บวชหื้อเป็นภิกขุแล้วพญาธิอันเป็นบากก็ลวดส่างหายไปบัดเดียวนั้นด้วยอานุภาวะแห่งพระเจ้าแลพระเจ้าอาบน้ำแล้วก็ขึ้นปสู่จอมดอยนั่งอยู่แล้ว กล่าวว่าในที่นี้ก็ควรตั้งสาสนาแลที่อันนี้ยังจักเป็นเมืองอันใหญ่ 1 ชื่อว่าเมืองชีร้ายหมื่นชะแล พายลูนจักแปรชื่อว่าเมืองเชียงรายชะแล
หน้า 11 ว่าอั้น อรหันตาแลพระยาอโสกก็ขอเอาธาตุหั้นแล พระพุทธเจ้าก็เอามือลูบหัวได้เกสาเส้น 1 หื้อแก่อรหันตาแลพระญาอโสกกับทั้งชีมารแลพระญาลัวะผู้กินเมืองชื่อขุนเชียงทองนั้นเขาก็มาไหว้พระพุทธเจ้าแล้วรับเอาธาตุไปใส่ในบอกไม้รวกแล้วมส่อูบแก้วปทำรากใหญ่ 7 กำมือใส่เข้าของปูชาลัวะเชียงทองกับอรหันตาแลพระญาอโสกก็เอาธาตุไปไว้ในถ้ำขุนลัวะเชียงทองใส่เข้าของสิบล้าน พระญาอินทร์ใส่ยนต์จักก์ผัดไว้ท่ำกลางประตูถ้ำกล้ำวันตกจิ่มแม่น้ำกกแล้วแปลงเป็นรูปช้างหมื่นตัว 1 จักเข้หมื่นตัว 1 ใส่เข้าของละตัวละแสนไว้ที่พระเจ้าอาบน้ำหั้นแล พระพุทธเจ้าก็สั่งอรหันตากับทั้งพระญาอโสกว่า ในเมือพระตถาคตนิพพานไปแล้วสูท่านทังหลายเอาธาตุนิ้วมือทังสิบนิ้วไว้ที่นี้ว่าอั้นแล้วพระพุทธเจ้าก็สระเด็จไป”
พระธาตุดอยจอมทอง มีการก่อ และบูรณะหลายครั้ง แสดงถึงความสำคัญต่อเนื่องของพื้นที่ ดังปรากฏจากเอกสารท้องถิ่น จดหมายเหตุเมืองเชียงรายพระยาหลวงพินิจอัยยการ บันทึกไว้ พ.ศ.2412 ดังนี้
“สกราช 1225 (พ.ศ.2406) วันพฤหัส ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 10 ปีกุน สักราชได้ 1225 ตั๋ว เวลารุ่งแจ้งแผ่นดินไหว วันพุธ เดือน 5 เพ็ง ขึ้นอบรมสมโภชพระเจ้า ลง 1 ค่ำ แรกก่อธาตุดอยทอง / ณ วันอังคาร ขึ้น 2 ค่ำ เดือน 10 ปีชวด สักราช 1229 ตั๋ว ธาตุดอยทองที่ก่อแล้ว ก็โหยดกูดคานปังไป
สกราช 1229 ปกแป๋งศาลา 5 หลัง คือกลางเวียง หลังหนึ่ง ประตูท่านาคหลังหนึ่ง ประตูสรี๋หลังหนึ่ง ประตูเชียงใหม่หลังหนึ่ง ประตูเจ้าชายหลังหนึ่ง
วันศุกร์ ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 2 ศกนี้ ภายในปี ตุ๊เจ้าญานรังศรี วัดพระสิงห์เป็นเคล้า ตังนอกมีเจ้าหลวงอุ่นเฮือนเป็นเศล้า พร้อมก่อแลกธาตุดอยทอง
สกราช 1261 ตัว ปีกัดไคบ้ พญานาริจราชกิจอักสร ข้าหลวงใหยน่ขึ้นมากลวดราชกาน ตั้งเสาโทรเลข แต่เมืองเชียงแสน แผวเชียงใหม่ วันที่ 29 ธันวาคม ศก 118 คือเดือน 3 ลง 12 ค่ำ สกราชนี้เจ้าน้อยเมืองไชย ลงไพรับสัญญสบัตเปนที่เจ้าหลวงเมืองเชียงรายที่เชียงใหม่ เปนพญารัตณานาเขต เจ้าหนานมหายศ เปนอุปราช เจ้าคำหมื่น เปนราชวงศ์ เจ้ากาบ เปนรัตนบุรี เจ้าน้อยเทพวงศ์ เปนราชบุตร เถิงเดือน 2 ลง 3 ค่ำ อ้ายมูล เปนคนใช้หลวงพลอาไสล เปนผู้ร้ายขุดธาตุดอยทอง จับเอาตัวส่งไพเชียงใหม่ ”
ในปัจจุบันพระธาตุดอยทอง เป็นศูนย์รวมใจความเชื่อของชาวบ้านทั้ง 3 ชุมชน ในพื้นที่ดอยสามเส้า ถือเป็นพระธาตุสำคัญของเมืองเชียงราย ในช่วงวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน3 (5 เหนือ) โดยชาวบ้านจะมีการนำส้มป่อยมรสรงที่องค์พระธาตุ และ มีการแสดงบูชาโดยชาวบ้าน
